تاریخ چاپ قرآن در اروپا

 

دکتر عباس احمدوند (*)

درآمد

منظور از غرب در این گفتار، غرب به معنای فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است و نه به معنای جغرافیای آن؛ یعنی مجموعه کشورهایی که فرهنگ، سیاست اقتصاد و اجتماعی غرب ماب دارند. با این دید، ژاپن- در عین قرار گرفتن در خاور دور- غربی است و ونزوئلای واقع در نیمکره غربی، شرقی به شمار می آید. (1) منظور از چاپ و نشرهم تلاش های پیگیر غربی ها در امر چاپ، ترجمه، معجم، فهرست و تاریخ قرآن نویسی و ترجمه این کتاب آسمانی در یک کلام، اقداماتی است که مایه رواج قرآن مجید در غرب شده و برای استفاده در اسلام شناسی(2) به کار آمده است.

البته حجم کارهای انجام شده در این باب، فراوان است؛ اما به دلیل اینکه ذکر تمامی آن ها در این مجال مختصر ممکن نیست، به مهم ترین آن ها، از قرون وسطا به بعد اشاره خواهیم کرد؛ به امید که در شناسایی درست (اسلام پژوهشی در غرب) به ما کمک کند.

سرچشمه ها و اغراض

در بررسی روابط اسلام و غرب و یا مسلمانان و مسیحیان/ غربیان، اروپاییان، به این نکته کلیدی توجه کرد که این روابط از آغاز گرفتار پاره ای از تفاهمات و بیشتر سوء تفاهمات گردیده، بعدها نیز دچار اغراض سیاسی، طبیعی است که پژوهش اصیل تنگ یاب و احیاناً دشوار خواهد بود؛ زیرا علی رغم اینکه روابط میان اسلام و غرب و یا به عبارت درست تر، شرق و غرب را به گونه ای که سنّت پیوسته تاریخ باشد، تعبیر کرده(3) تکرار آن را در تاریخ جست و جو می کنند. (4) بدیهی است که در این فضای سرب آلود، سنگین و دود گرفته جنگ و کشاکش و برخوردهای صلیب بردوش و جز آن(5) چشمان دو طرف در دیدن و شناختن یکدیگر، درست کار نخواهد کرد و حتی اشتباه خواهد دید. بنابراین ابتدا باید کوشش تا غبارهای میان دو طرف وآن سوء تفاهمات دیرین را کنار زد و هرچه بیشتر برمیزان تفاهم افزود. (6)

باری مسیحیان با مسلمانان روبه رو شدند که آنان گام به گام در شامات و مصر پیش رفتند و مستعمرات روم شرقی(بیزانس) مسیحی را اشغال می کردند. علاوه براین دین اسلام لحظه به لحظه فراگیرتر می شد و در سراسر جهان پیروان بیشتری می یافت. از این رو مسیحیان چشم گشودند، جهان را در دست مسلمانان دیدند، چه باید می کردند؟ آیا باید دست بر روی دست می نهادند، یا این که می کوشیدند تا رقیب را از پای درآورند؟ مسیحیان آن روزگار راه دوم را برگزیدند؛ ولی تلاش نظامی آنان به معنای غفلت از شناخت موتور محرکه این رقیب توانا نبود. (7) بدین ترتیب اندک اندک توجّه غربی ها به شناخت اسلام و به تبع آن قرآن کریم، جلب شد و گرچه این حرکت پس از نبردهای صلیبی و براثر تلاش افرادی چون پیتر واجب التکریم(8) ریمون لول(9) و راجر بیکن(10) بالید و جدیتر گردید، اما مسیحیان از همان ابتدا نیزکوشیدند تا با نشان دادن نقاط به گمان آنان ضعف و احیانا تناقص قرآن! دست مایه اصلی و اعتقادی مسلمانان را مخدوش سازند؛ به این جهت شاید بتوان گفت که نخستین گام در مطالعات اسلامی- قرآنی غریبان، جنبش مجادله مآب ردیه نویسی بر قرآن و اسلام باشد.

چند نمونه از مجادله وردیه ها علیه قرآن مجید:

سلسله جنبان مجادلات کلامی علیه قرآن، فردی است به نام یوحنای دمشقی، وی که از متکلمان نامبردار یونانی و از آباء نصرانیّت قرون وسطی به شمار می رود، نخستین کسی است که به حمله سازمان یافته و همه جانبه علیه اسلام و قرآن، به ویژه در دفاع از آموزه تثلیت(11) دست زده است. محققان این نوع اقدامات وی را که حتی آثار و رسوباتش درمباحث خاورشناسان و اسلام شناسان بعدی نیز به چشم می خورد. نقطه آغازین مطالعات اسلامی در غرب دانسته اند. (12) زیار یوحنا برای رّد قرآن و اسلام، ناگزیراز به دست آوردن اطلاعاتی هرچند نادرست از اسلام و کتاب آسمانی اش بوده است. البته اشکالات و حملات وی بی پاسخ نمانده و از همان دوران، افرادی مانند ابوعیسی ورّاق، خطر او را دریافت به پاسخگویی وی پرداخته اند. (13)

پس از این اقدام در مسیحیت شرق، می توان به اقدامات پیتر واجب التکریم در فرانسه و اسپانیا یعنی مسیحیّت غرب نیز اشاره کرد. وی که پیشوای دیرهای کلونی بود، چند تن از جمله رابرت کتونی(14) هرمان دلماسی(15) پیتر طلیطلی(16) و شخصی بنام محمد را به کار گماشت تا برای ایجاد نهضتی عظیم در شناخت اسلام به ترجمه قرآن و دیگر متون اسلامی بپردازند.

درباره ترجمه رابرت، طی مباحث بعدی سخن خواهیم گفت، ولی نکته قابل توجه در این بخش این است که بدانیم تلاش این گروه- صرف نظر از اختلافی که میان محققان برسر مترجمان یا نویسندگان وجود دارد(17) مجموعه ای را با نام (مجموعه طلیطله)(18) یا (مجموعه کلونیانی)(19) بوجود آورد که بخش هایی از این مجموعه دربردارنده همان موج ردیه نویسی است که در نوشته های یوحنا به چشم می خورد و از این نظر تفاوتی میان مسیحیت شرق و غرب، در رد اسلام نیست.

برخی قسمت های این مجموعه عبارت است از:(میلاد و خاستگاه محمّد(ص))، (اخبار معیوب و خنده دار مسلمانان)، (مکتب محمد(ص))، (سوالات عبدالله بن سلام)(20) و... این مجموعه تا قرن ها یگانه منبع معرفتی مسیحیان درباره اسلام و قرآن گشته و اهمیّتی فراوان در نقد اسلام شناسی در غرب یافته است. (21) اما یکی از جدی ترین اقدامات غربی ها در باب قرآن کریم، تلاشی است که دو تن از بزرگان کلیسا در حوالی قرن پانزدهم میلادی همزمان با افزایش هراس اروپائیان از ارتش عثمانی، به سامان رسانده اند. ماجرا از این قرار بود که شخصی به نام خووان سگویایی(22) که از کلیسا بازنشسته گردیده بود، برآن شد تا به حل اختلافات میان اسلام و مسیحیّت بپردازند. به این منظور ترتیب تهیه یک ترجمه لاتینی از قرآن را داد که ظاهرا مفقود شده است؛ ولی بنابر مقدّمه آن ترجمه که گویا اکنون در دست است ونشانگر دیدگاه های ردیه آلود او، وی معتقد است که مسائل و مشکلات میان اسلام و مسیحیّت را می توان از طریق کنتر فرانسیا(23) یا کنفرانس صلح حل نمود. خووان کارهایی سترگ در این زمینه انجام داد؛ از جمله چند نامه به برخی از دوستانش نوشت و از آنان یاری جست و ایشان را به عملی کردن این فکر ترغیب نمود. ظاهرا برخی از آن دوستان، مانند پاپ پیوسس دوم پاسخی به خووان نداده و اصولاً اعتقادی به طرح وی نداشته اند. اما با تفحص در نام گیرندگان نامه ها به شخصی دیگر به نام نیکولاس کوسایی(24) نیزبرمی خوریم که از میان آن جمع با خووان هم درد بود ودر فلسفه نو افلاطونی نیز دست داشت. نیکولاس پس از چندی دست به مار شد وکتابی به نام(از غربال گذراندن قرآن)(25) نوشت که نسبت به دیدگاه خرافه آمیز و ناروای آن روزگار درباره اسلام، قرآن و پیامبر اکرم کتاب قابلی است. منتها دید ردیه آلود بودن آن به خوبی هویدا است؛ هرچند به رغم خود نویسنده، نوشته او تحریفات قرآن را به درستی نشان داده و کار او یعنی محدود ماندن مساله و تعریف آن با توفیق رفیق بوده است. (26) این دید ردیه ای در سالهای بعد نیز ادامه یافت تا آنجا که به فرمان آبای کلیسا، در سال 1691م. کتابی در رم منتشر شد به نام (راهنمای ردّ بر اسلام)(27) که چنانکه از عنوان آن برمی آید، راه و رسم طعن و ردّاسلام و قرآن را به خوانندگان می آموخته است.

باری ردّیه های تند وزننده علیه اسلام وقرآن فراوان است وحتی در قرن نوزدهم هم با اینکه روش های تحقیقی و علمی نوین رواح یافته بود، اگر کسانی چون هیگینز(28) جسارت ورزیده و دفاعی از پیامبر و قرآن می نمودند، افراد دیگری مانند کشیش اینچالد(29) متعصب همان سخنانی را- علی الظاهر در رد هیگینز و در وقع علیه اسلام- برزبان می آوردند و می نوشتند که یادآور سخنان و نوشته های کشیشان قرون وسطا است که درک درستی از اسلام نداشتند؛ ولی خوشبختانه در اثر بالا رفتن سطح فرهنگ عمومی و به ویژه پس از صدور اعلامیه واتیکان مبنی بربه رسمیّت شناختن اسلام به عنوان دینی آسمانی(30)(1967)، شیوه های ردآلود اندک اندک محو گردید(31) این مطلب به علاوه تلاش های انجام شده در چاپ و نشر تحقیقی و ترجمه و تحلیل متون اسلامی، از جمله قرآن، امید به درک درست اسلام را بیشتر کرد و امید می رود که غربی ها منصفانه تر از پیش حرکت کنند(32)

چاپ متن قرآن

اکنون و پس از مقدّماتی که ضرورتاً آوردیم، به بحث اصلی خویش که همان چاپ و نشرو ترجمه قرآن است، می پردازیم هرچند باید به یاد داشت که به دلیل اختراع قرن پانزدهم گوتنبرگ، جریان چاپ متون اسلامی اندگی دیرتر آغاز شده است؛ علت تسریع جریان ترجمه آن بود که اروپاییان ناگزیر از فهم قرآن به زبان خویش بودند، اما در چاپ این کتاب مقدّس، مساله به ترتیب دیگری بود. حقیقت این است که تا مدن ها پیش از تاسیس کرسی های اسلامی- عربی در دانشگاه های غرب و عربی دانی و عربی خوانی اروپاییان، هرگز نیازی به چاپ متن عربی قرآنی و دیگر متون اسلامی احساس نمی گردید. اما بعدها استفاده از صنعت چاپ در بهبود وضعیّت تدریس و تحقیق و امثال آن ضرورت یافته و این صنعت نیز متون لازم را به صورتی چاپی و به نحوی عالی در اختیار محققان قرار داد. به هر حال بنابر استقصای محققان نخستین چاپ قرآن را در غرب، فردی به نام پاگانینی(33) در ونیز به انجام رسانیده است. این متن بین سال های 1503و 1523 منتشر گردیده، ولی به فرمان پاپ جمع آوری و نابوده شده است. تنها محققی هم که این ترجمه را دیده، ظاهرا فن ارپه(34) است که در کتاب(مبانی زبان عربی) خویش از آن باده کرده است. در گام بعدی افرادی چون فن ارپه سابق الذکر، یوهان زشیند روف، کریستانوس راویوس، ماتیاس بکیوس(35) و جز آنها نیز به چاپ بخش هایی از قرآن پرداختند، تا آنکه اولین نسخه کامل این کتاب شریف را آبراهام هنکلمان(36) (1652-1692) در هامبورگ به چاپ رساند. پس از او نیز، لودوویکو ماراچی(37) از راهبان جمعیّت (راهبران راه خدا) چاپ بهتر ومنقح تری را عرضه کرد. در روسیه هم به فرمان ملکه کاترین(38) ملاعثمان اسماعیل نام، به سال 1787م. قرآنی را برای استفاده (رعایای مسلمان) ملکه در شهر سن پترزپورگ چاپ نمود. در پایان این چاپ فهرست اجزای سی گانه قرآن و جدول اصلاح غلط های چاپی و برخی حواشی مفید نیز وجود دارد که استفاده از متن را آسانتر رسانده است. با این وجود بهترین چاپ قرآن در اروپا که بعدها مرجع همه محققان شد، چاپی است که گورفلوگل(39) خاورشناس و کتابشناس برجسته آلمانی به سامان رسانده است این نسخه را انتشارات کارل تاوختنس (40) به سال 1834 در لیپزیک چاپ کرده است. چاپ مذکور ابتدا با صفحه ای سفید آغاز می گردد در صفحه دوم عنوان عربی قرار دارد؛ صفحه سوم هم سفید است وصفحه بعد نیز که شماره ندارد حاوی سوره مبارکه حمد است. این چاپ مکرر تجدید شده و در دسترس همگان قرار گرفته است؛ اما مدّتی نگذشت که گوستا و موریس درزلوب (41) دکتر در فلسفه، آن را به سرقت برده! با کمال تعجب در همان انتشارات به نام خویش به چاپ رساند.

چاپ فهارس و معاجم

غربی ها مانند مسلمانان آن روزگار و پیش تر از آنکه بیشتر قرآن را در حفظ داشتند، قرآن را حفظ نبودند؛ بنابراین و بنابر رعایت شرایط زندگی ماشینی و استفاده آسان از قرآن در تحقیقات اسلامی، شروع به تدوین فهارسی برای آن نمودند. کهن ترین فهرست چاپی قرآن، (نجوم الفرقان)

نام دارد که مصطفی بن محمد نام آن را در کلکته گردآوری نموده و مقدّمه ای فارسی نیز برآن نگاشته است. البته با وجود اینکه کتاب نوشته مولفی مسلمان و چاپ کشوری مسلمان(هند) است و مقدّمه ای فارسی هم دارد؛ ولی چون جزو انتشارات دانشکده فورت ویلیام(42) وابسته به کمپانی هند شرقی است(43) می توان آن را در زمره تحقیقات قرآنی غربی ها دانست.

کتاب، بارها و بارها تجدید چاپ شده و مورد استفاده فراوان قرار گرفته است اما در اروپا اولین فهرست قرآن را گوستاو فلوگل که پیش تر از او یاد کردیم. در سال 1842 به چاپ رسانده است. این فهرست براساس ریشه کلمات و حروف الفبا است و حدود 219 صفحه دارد. در سن پترزبورگ نیز میرزا محمدکاظم بیک نام که گویا ایرانی است، فهرستی را درسال 1859، در چایخانه آکادمی علوم امپراتوری روسیه در 343 صفحه، به صورت سنگی تدوین و چاپ نموده است. این فهرست، مقدمه ای 10 صفحه ای به زبان فارسی دارد و در عین حال شامل بیشتر کلمات و عبارات مورد نیاز خاورشناسان است. کتاب براساس حروف عربی تدوین یافته و یک سری کلمات کلیدی و راهگشا در تحقیق و نیز تعدادی مثال برای هر یک را هم دربر دارد. در زمانهای واپسین و با گسترش علوم و فنون این سیر فهرست نگاری کامل تر گردید، تا جایی که افرادی چون ژول لابوم(44) نخستین بار فهرست موضوعی قرآن مجید را تهیه دیدند؛ وی آیات قرآن را موضوع به موضوع درکنار هم آورده و بدین ترتیب کار مراجعه موضوعی به قرآن را بسیار آسان ساخته است. کتاب لابوم بسیار مقبول افتاده و دانشمندانی مسلمان نظیر محمد فواد عبدالباقی آن را دست مایه خویش در تدوین معاجم مفهرس نموده اند. (45)

ترجمه قرآن کریم

طبق نظر اغلب محققان(46) برای نخستین بار رابرت کتونی، به فرمان پیتر واجب التکریم قرآن را به لاتین ترجمه نموده است، البته برخی دیگر از محققان ترجمه مذکور را از آن پیتر طلیطلی، مسلمان مسیحی شده می دانند(47) و حتی پیتر دیگری را نیزمامور و مسئول نظارت بر ترجمه فوق دانسته اند(48) ظاهرا این ترجمه به صورت گروهی انجام شده است چراکه، از یک مسلمان به نام محمد هم در کنار دیگر مترجمان یاد شده است. محققان دیگری نیز هرمان دلماسی را جزو مترجمان قرآن شمرده اند؛(49) حال آنکه این گونه نیست و هرمان، دیگر قسمت های مجموعه کلینیایی- به جز قرآن- را ترجمه کرده است. (50) این ترجمه به همراه برخی از نوشته های دیگر چون مقدّمه رابرت براین ترجمه و برخی مقالات دیگر که از آن سخن گفتیم و عمدتاً هم ترجمه هرمان است، در کنار هم مجموعه مشهور کلونیای را تشکیل می دهند که در بررسی جریان اسلام شناسی در غرب جایگاهی والا دارد. (51) ترجمه رابرت، معیار ترجمه دورهای بعد و یکی از منابع مهم غربی ها در شناخت اسلام شد؛ اما کار او در واقع ترجمه ای خلاصه گونه است و حاوی عباراتی است بسیار مستهجن و زننده نسبت به اسلام و شخص نبی مکرم اسلام. گویا رابرت می کوشیده تا در ترجمه خویش زشت ترین عبارات و مهجورترین آن را برگزیند و نه درست ترین آنها را(52) از این ترجمه یک نسخه که به خط خود رابرت است، درکتابخانه آرسنال پاریس وجود دارد. (53) اما علی رغم اینکه این ترجمه، پیش از نبرد صلیبی دوم به سن برنارد(54) تقدیم شده و در معرض دید همگان قرار گرفته است، تا مدّت ها به همان شکل خطی باقی ماند. سرانجام درسال 1542 و در امر تلاش مشترک فن ارپه و بیبلیاندر(55) و با مقدّمه مارتین لوتر(56) و فیلیپ ملنچتن(57) از سران پروتستانیز(58) و پس از تحمل مشکلاتی چند، به چاپ رسید و اگر حمایت های لوتر نبود، احتمال داشت که هرگز به چاپ نرسد. (59)

در باب محلّ چاپ این ترجمه نیز محققان اختلاف دارند: برخی آن را زوریخ(60) وبرخی بال(61) می دانند؛ ولی به نظر می رسد که با توجّه به منبع شورای شهر بال از چاپ 1452 و دستور آن شورا مبنی بر چاپ کتاب در شهردیگر، چاپ 1452 در زویخ انجام شده و اگرهم چاپی- مثلا چاپ 1450- صورت گرفته، به احتمال بعدها در بال انجام پذیرفته شده(62) ترجمه لاتینی دیگری که شایسته یاد کردن است، ترجمه ای است که لودو وکو ماراچی به همراه متن عربی قرآن و توضیحات فراوان به انجام رسیده است. (63) آندره راس آریونبه(64) هم در سال 1547، قرآن را به زبان ایتالیایی ترجمه کرد که گرچه مترجم مدعی است که مستقیماً از عربی صورت گرفته، اما عملاً ترجمه یا تحریر متن رابرت است. (65) در زبان آلمانی نیز زولمن شوایگر(66) واعظ کلیسای فراوئن کیرشه(67) شهر نورنبرگ با اساس قرار دادن ترجمه آریوانبه، قرآن ترجمه کرد که به نوبه خود مبنای ترجمه مجهول المترجم هلندی شد. نخستین ترجمه فرانسوی قرآن هم از آندره درویه(68) است که بین سال های 1647 تا1775 فراوان تجدید چاپ شده است و حاوی مقدّمه ای است به نام(خلاصه ای از مذهب ترک ها) که این مقدمه و ترجمه، اساس ترجمه انگلیسی راس(69) شده است. اما نخستین ترجمه قرآن به انگلیسی از آن جورج سیل(70) است.

سیل مقدّمه ای برترجمه خویش افزوده و بیشتر حسن کار او در این است که متن عربی را اساس ترجمه خویش قرار داده است. (71)

از دیگر ترجمه های مشهور انگلیسی می توان به ترجمه های راس، پالمر(72)(یا پامر)، رادول(73) بل(74) آربری(75) که ادیب و شاعرند، پیکتال(76) که مسلمانی نیک اعتقاد است وترجمه اش سبک کهن کتب مقدّس را دارد(77) اشاره کرد.

درمیان ترجمه های جدید و معتبر فرانسوی نیز ترجمه رژی بلاشر(78) قابل ذکر و توجّه است.

اما اکنون و در زمان ما، ضمن اینکه بر تعداد ترجمه های قرآنی افزوده می گردد. برشمار مسلمانان زبان دان و عالم و نیز غربی های مسلمان و علاقمند به ترجمه کتاب آسمانی هم افزوده می شود و جریان ترجمه ی قرآن به زبانهای غربی که از شبه قاره آغازشده، رشد بسیار داشته و افق های آینده بسیار امیدبخش است. (79)

تاریخ قرآن

تاریخ قرآن نویسی در غرب بیشتر بر مباحث ساخت، واژگانس، نزول، قرائتس، لهجه ها و گرداری و کتابت تاکید دارد. (80) نخستین کسی که در این زمینه و به ویژه تاثیر پذیری قرآن از دیگر ادیان؟! تحقیق کرد، بوتیه(81) بود.

بعدها گوستاو وایل(82) کار او را پی گرفت و درباره روش تاریخی و اشتمال موضوعی قرآن تحقیقاتی نمود، اما سوره های مکی را تقسیماتی من عندی کرد(83) ولی شاید تئودور نولدکه(84) خاورشناس برجسته آلمانی نخستین کسی باشد که تاریخ قرآن را به جدّ گرفت و پیش قراول فعالیّت خاورشناسان در این زمینه گردید وی که موضوع پایان نامه دکتری خویش را (تاریخ قرآن)(85) قرار داده بود، توانست با تحقیق در موضوعی نوین(به زبان لاتین) به اخذ جایزه نیز توفیق یابد.

وی این کتاب را در گوتینگن(1860) به چاپ رساند که چندی بعد شاگردش شولی(86) آن را با حواشی مفید، طی سالهای 1909-1919 تجدید چاپ نمود. کتاب نولدکه در واقع اساس کار غربی ها در زمینه تاریخ قرآن- که از مهم ترین مباحث مورد علاقه غربی ها است- شده و حتی امروز نیز کسانی سعی در ادامه راه وی دارند. (87) با این وجود کتاب او اشتباهاتی فاحش دارد- مانند بحث حروف مقطعه- که متاسّفانه در آثار خاورشناسان متاخر هم تاثیر گذاشته است؛(88) ولی توجّه او به شیوه های تحلیل زبانشناسانه قابل تامل تواند بود. (89) بلاشر، خاورشناس برجسته فرانسوی عم چند نمونه تحقیق قرآنی دارد که یکی از آنها(درآمدی به قرآن)(90) است. این کتاب با وجود اینکه بیش تر برمباحث علوم قرآنی و تفسیر تکیه دارد، در زمینه، تاریخ نگاری متن قرآن کریم نیز حاوی برخی نکات بحث برانگیز و جالب توجه است. (91)

در هر حال با نگاهی گذرا به این نوع آثار، یا مدخل های قرآنی دائره المعارف اسلام(چاپ دوم) و یا آثار محققانی شرقی و غیرمسلمان چون توشیهیکو ایزوتسو(92) و یا قرآن پژوهان غربی نظیر جی. آر. هوتینگر صدها نمونه و مثال دیگر، می توان گفت که روند مطالعات قرآنی در غرب- که بررسی آن مجالی دیگر می طلبد- رو به رشد است و امید می رود که غرب ها پس از چندین قرن تجربه پر فراز و نشیب در امر چاپ و نشرو ترجمه قرآن کریم، اکنون به روش های منصفانه و قابل فهم تری این کتاب مقدس را بکاوند تا نقطه اتصال آنان به شیوه های علمی تر اسلام پژوهی، بیش از پیش مستحکم گردد. ما شرقی های مسلمان هم باید شیوه های جدید و سوالات نوین غربی ها را درباره مطالعات قرآنی- اسلامی جدّی تر بگیریم و بدین سان وارد گفتگو و تعامل واقعی با یکدیگر شویم؛ زیرا برای ما مسلمانان، قرآن کتاب دین و راهنمای هدایت است وبرای غربی ها، اصل و اساس مطالعات اسلامی.

پی نوشت ها :

* استادیار دانشگاه زنجان

1- آل احمد، غرب زدگی، 22-35؛ نامه فرهنگ، 28و 126- 127.

2- Islamic Studies

3- زرین کوب، کارنامه اسلام، ص17.

4- مانند برخی دیدگاه های جدید، در این باب، چون نظریه (درخورد تمدّن ها) س. و هانتینگتون.

5- در این باره و تاثیر این نوع روابط جریان اسلام پژوهشی در غرب ر. ک: مارتین:(تاریخ مطالعات اسلامی در غرب)، بخش مجادلات دینی و جنگ های صلیبی، با این مقاله با ترجمه نگارنده در دست انتشار است.

6- یکی از موارد مهم در تفاهم افزایی، توجّه به گفتگوی میان تمدّن ها و فرهنگ ها است.

7- البته از نظر اسلام و قرآن کریم، ادیان مکمل یکدیگرندس ورقابتی با یکدیگر ندارند. نک مثلا قرآن کریم، سوره 2، آیه 126 و285؛ سوره 5، آیه82.

8- Peter the Venerable: برای شرح حال و افکار او نک: مارتین، همان، بخش تحقیقات کلونیایی و نیز قدس: بدوی، فرهنگ کامل خاورشناسان، ص85.

9- R. luio

10- R. Bacon

11- The Trinity

12- اسعدی، (یوحنای دمشقی و آغاز مجادلات... )، ص63.

13- همان.

14- Rabert of ketton(Chester)

15- Hermann of Delmatia

16- Peret of Toledo

17- نک: مباحث بعدی همین گفتار.

18- Toledo Corus

19- Clunoac Corpus

20- بدوی، ص475؛ و بسنجید با: واردنبرگ، مقاله(مستشرقون) در 2/737Ei؛ و مارتین، بخش (تحقیات کلونیایی)

21- مارتین، بخش (اصلاح گری).

22- John of Segvia

23- Contra Ferentia یعنی گفتگوی میان پیروان اسلام و مسیحیت و نیز بسنجید: مقاله (اسلام و مسیحیت ) در 281OEMIW

24- Nicholas of Cusa

25- Cribratio Al Corani

26- ص79-84، مینوی

27- Prodromus ad Refutatie Al Corani

28- God Frey Higgins نویسنده کتاب(مدافعه از محمد(ص)، قص، مینوی، ص114)

29- P. Inchblad

30- احمدوند، (گذری برمطالعات شیعی در غرب)، ص175- 176.

31- هر چند که گاه و بیگاه رسوباتی از این دید غلط حتی تا به امروز هم وجود دارد ولی باید پذیرفت که دید غالب اصلاح شده و اکثرا قرآن را کتابی الهی می دانند.

32- احمدوند، ص180.

33- Paganini

34- Von Erpe (Thomas Erpenius)

35- Beckius

36- Abraham Hinckelmann

37- Ludovico Marracci

38- Catheine(Cartina)

39- Gustav. L. Flugel

40- Caroli Tauchnitii

41- G. M. Redslob

42- College of fort wolliam in Culcutta

43- East India Company

44- Jule Beaume

45- بدوی، ص474

46- آربری، مقدمه بر ترجمه قرآن، ص7؛ مینوی، ص62؛ زریاب خویی، (قرآن)، ص474: سلماسی زاده، تاریخ ترجمه قرآن در جهان، ص96؛ اسعدی، کتابشناسی جهانی، ص48؛ صغیر، خاورشناسان و پژوهش های قرآنی، ص59؛ پیرسون، مقاله(قرآن) بخش ترجمه های قرآن در 2Ei، خرمشاهی، همان، چ1، ص566؛ واردنبرگ، Ibid

47- زریاب خویی، همان

48- بدوی، همان

49- اسعدی، همان

50- بدوی، ص475

51- دراین باره جیمز کرتیزک کتابی دارد بنام (پیتر واجب التکریم واسلام) پرینستون، 1964 که بررسی کاملس و ارزشمندی در باب مجموعه گلونیایی است. ر. ک: آبری، مارتین و بدوی، همان.

52- پیرسون، Ibid، بخش ترجمه های لاتینی.

53- همان

54- San Bernard

55- T. Bibliander(Buchmann)

56- Martin Luther

57- Philip Melanchron

58- Protestantism

59- مارتین، همان

60- آربری، همان

61- صغیر، ص59؛ ر. ک: مارتین، همان؛ مینوی، ص95-97

62- بدوی، ص474-475

63- زریاب خویی، همان

64- Andre Arrivabene

65- پیرسون، همان

66- Solomon Schweugger

67- Frauen Kirche

68- Andre du ryex

69- A. Ross

70- G. Ssle

71- برای نقد ترجمه او و برخی دیگر از ترجمه های انگلیسی ر. ک: آربری، مقدمه

72- Palmer

73- Rodwell

74- Bell

75- Arthur. J. Arbery

76- Pchthall

77- خرمشاهی، قرآن پژوهشی، ص532- 536

78- R. Blachere

79- برای ملاحظه، صورت کاملی از ترجمه های قرانی به زبانهای گوناگون است، حتی زبان عبری جدید اسپرانتور ر. ک: عصمت بنیاد و خالد ارن، کتابشناسی جهانی ترجمه های قرآن، چاپ ترکیه، سازمان کنفرانس اسلامی، استانبول، خرمشاهی، دانشنامه، ج1، ص525-612؛ پیرسون، همان

80- صغیر، ص31

81- همان

82- Gustav Weil نویسنده بحث مقدمه تاریخی نقدی برقرآن

83- صغیر، همان

84- Theodor Nildke

85- Geschichte Des Quvans

86- Schwally

87- مانند جان برتن نویسنده کتاب (جمع و تدوین قرآن) کمبریج، 1979

88- شراره (اضواء علی بعض الدراسات الاستشراقیه) ص33-38؛ ر. ک: طباطبایی، نقد آثار خاورشناسان، ص61-69.

89- ارغون، اسل